Teza autora Dahija jeste da nakon „Srpske revolucije“ ni oblik ni način vladavine, kao ni osnovne društvene vrednosti, suštinski nisu promenjeni. Posle oslobođenja od Turaka, bez obzira da li su na vlasti bili Karađorđe i Miloš, kralj Petar i Apis, Milošević, Koštunica ili Tadić, Srbija je u osnovi ostala despotija orijentalnog tipa, gde su opsednutost kolektivno-istorijskim mistifikacijama, zakon sile i korupcija – temelji društva. Srpski vladari iz poslednja dva veka su „društvo boraca protiv hegemonizma realnog sveta“, koji „svoje karijere i poslove zasnivaju na sistemu iluzija“, pa sledstveno tome, „kao i Kafkin zamak, Srbija zapravo ne postoji, ili je, ako i postoji, nedostižna“.
Roman ima tri dela, koji grafički nisu strogo odeljeni, ali su tematski i stilski razgraničeni. Prvi i najduži deo, koji „obrađuje“ Prvi i Drugi srpski ustanak, mogao bi se čitati i kao zaseban roman. Drugi deo govori o godinama pred početak Prvog svetskog rata, a „radnja“ je smeštena u Bajinu Baštu i okolinu, dok se treći i najkraći deo odnosi na poslednje dve decenije srpske istorije. Osim pojedinih manjih intervencija, faktografija i hronologija istoriografske „zvanične verzije“ skoro su u potpunosti verno rekonstruisane. Dahije su, ukupno uzev, formalno „razblažena“, tj. „mimetičnija“ varijanta prethodnih Basarinih istoriografskih metafikcija. I ovde nailazimo na tipične „basarijanske“ komičke mehanizme i stilsko-narativne trikove, na dobro poznatu literarnu „pirotehniku“, ali to je ipak svedenije i stišanije nego ranije, dok je siže, naročito u prvom delu romana, manje-više strogo hronološki sklopljen.
Glavni pokretač radnje su pisma koja ključnim akterima stižu iz budućnosti, od „Nerođenih Istoriografa“, koji Karađorđu „šalju pisma sa uputstvima kako da podigne ustanak“ i „doturaju izveštaje o brojnom stanju i naoružanju jedinica sultanove vojske“. Jasno je da „Nerođeni Istoriografi“ nisu samo romaneskna figura kroz koju se oglašavaju dobro poznate postmodernističke teorije o nemogućnosti pouzdanog znanja o istoriji. Pre svega se tu radi o Basarinom pokušaju da ismeje savremene srpske istoričare nacionalističke provenijencije i razobliči njihove (zlo)upotrebe istorije u ideološke i (dnevno)političke svrhe; a na širem planu, da razobliči sve ovdašnje intelektualne krugove koji su odgovorni za stvaranje ekstremno nacionalističke i ratne atmosfere u Srbiji tokom poslednje dve i po decenije. Drugim rečima, „Nerođeni Istoriografi“, na „unutrašnjem“ nivou romana imaju postmodernističku „žanrovsku“ funkciju, dok su na „spoljašnjem“ nivou uobličenje autorovog političko-ideološkog angažmana. Iako je ovo drugo, nažalost, sasvim opravdano, ono prvo je, posebno u Basarinom slučaju, književno-poetička „već viđenost“.
Parodirajući idealizacijske perspektive zvanične naučne istoriografije i tradicionalnog epsko-istorijskog romana, Basara istorijske „velikane“ oblikuje kao „ljude od krvi i mesa“, iz crnohumorne, komički hiperbolisane perspektive. Glavni junaci su izmišljene ličnosti koje su manje ili više u neposrednoj blizini stvarnih ličnosti i događaja. U prvom delu Dahija to je gazda Gvozden Avakumović, trgovac i hajduk, Karađorđev i Milošev prevodilac za turski i arapski, koji srpski jezik piše arapskim pismom i smrtni je protivnik Vukove reforme i njegove ćirilice (Kako su neki kritičari primetili, tu je reč o pekićevski „aranžiranom“ bildungsromanu iz trgovačkog miljea). Glavni junak drugog dela je komitski vojvoda Aksentije Drlja, groteskno-živopisni Gvozdenov potomak, koji sanja o obnovi srpske „kosovske slave“. Naporedo sa pričom o srpskim vladarima i vladajućim strukturama, ali ipak u drugom planu, u romanu se razvija i jedan parodični etno-psihološki narativ u okviru koga je oblikovano nekoliko satiričnih (auto)stereotipa, koji po autoru oslikavaju ključne crte kolektivnog karaktera, odnosno „srpskog mentaliteta“. To je, ispred svega, sklonost fantazijama i mitologizaciji istorije, stalna okrenutost „carstvu nebeskom“.
Treći deo romana zapravo je (književni) pamflet protiv Vojislava Koštunice (Gojislav Lojanica), takoreći kompilacija kolumni iz Danasa o „Čitluk Sahibiji“. Slagao se sa autorovim političkim stavom ili ne, čitalac, kako roman odmiče, ima utisak da se tekst osipa i troši, da dogoreva kao sveća. U „Post scriptumu“, Basara navodi da je svestan „profanacije stila“ u završnom delu romana. U jednom slobodnijem čitanju, to bi se moglo shvatiti kao autorova sugestija, formom romana, da se zemlja/država o kojoj piše takođe kroz vreme nezaustavljivo rasipa i nestaje, sve do konačnog posuvraćenja u početnu tačku, kraj XVIII veka, kada je bila „nestvarni pašaluk izgubljen u lavirintima orijentalnog carstva“.
(Integralna verzija teksta u Beogradskom književnom časopisu broj 22)
Izvor: danas.rs
