Katharina Raabe, urednica istočno-evropske književnosti pri izdavačkoj kući Suhrkamp Verlag, napravila je pregled nekih od najvažnijih među autorima i opisala ulogu njemačkih izdavača u približavanju ovih autora zapadnim čitaocima.

Književnost u istočnoj i centralnoj Evropi od 1989. godine

Prije više od dvadeset godina, „zapadnjačkom umu se činilo da je kroz manihejsku podjelu na Istok i Zapad, cijeli jedan dio Evrope progutala magla“, napisao je srpsko-mađarsko-jevrejski pisac, Danilo Kiš.  Danas se ta magla podigla. No pjezaži koji su nekada bili zavijeni maglom, u nekim su se slučajevima promijenili do granice neprepoznatljivosti. Kišovo mračno proročanstvo da je ovaj dio Evrope zauvijek izgubljen, ostvarilo se na način koji ni sam Kiš nije mogao zamisliti mogućim – željezna zavjesa je nestala. No, da li je Kiš mogao uopšte zamisliti da će usljed ove podjele, koja je za „istočni blok“ prošla uglavnom mirno, njegova Jugoslavija potonuti u krvave ratove, etnička progonstva i masakre?

Danas je mapa istočne Evrope sačinjena od manjih jedinica, dok su same granice brojnije. I dalje se čini nevjerovatnim da Evropska unija sada obuhvata bivše baltičke sovjetske republike, kao i bivšu jugoslovensku repubiku Sloveniju, zajedno sa Slovačkom, Rumunijom i Bugarskom. Govoriti o istočnoj i zapadnoj Evropi sada zvuči kao politički anahronizam. Pa, ipak, ova „istočna Evropa“ tvrdoglavo opstaje u svjesti.

Ako pogledamo književnost, očigledno je da je ova podjela samo pomjerena; sa pojavom pojedinačnih književnosti iz uniformnog sivila socijalističkog pejzaža, konture stare Mittleeurope ističu se na novoj mapi. Takođe je jasno i da je Rusija jedini preostali književni centar na Istoku.

Jedan od izazova postkomunističkog doba je potreba za upoznavanjem ne samo političkih realnosti nacija koje su izronile iz te magle, već i njihove istorijskih i kulturnih situacija. Međutim, putovanja, međukulturalne razmjene, te izgradnja i razvijanje odnosa ovisili su od postojanja čvrstih osnova razumijevanja, komunikacije i prevođenja. Pisanje zajedničke evropske istorije, što je nakon rušenja Zida odjednom postalo ostarivo.

Knjige i biblioteke su ovdje imale posebnu ulogu. Književnost dvadesetog vijeka pokazala se ravnom/dovoljno dobrom zadatku čak opiše slom civilizacije, kao što su bili logori Auschwitz i Kolyma. Ali sve do 1989. godine, ova književnost je bila dosta nepoznata, i njezin prijem sačinjava dio opisa književnog procesa koji je nastupio nakon 1989. Isto kao i studij tekstova koji su se upisali u veliki narativ koji se pojavio nestankom komunizma – završetkom koji je bio propraćen usponom nacionalne i post-nacionalne Evrope.

U novembru 1990, gotovo tačno godinu dana nakon pada Zida, čuveni poznavalac Kafke, Eduard Goldstücker, putovao je iz Londona u Berlin. Učestvujući u debati u Češkom centru, Goldstücker, kao simbolički značajna ličnost praškog proljeća koji se vratio u Prag iz progonstva, izjavio je nešto pomalo provokativno. „Najmoćniji romani koji oslikavaju sadašnje doba“ – rekao je – „dolaze iz istočne i centralne Evrope, gdje su ljudi suočeni sa svojom istorijom na radikalniji i način koji je mnogo neizbježniji u odnosu na Zapad.“

Koga je Goldstücker mogao imati na umu? Koje knjige nam padaju na pamet danas kada prizovemo ovo njegovo predviđanje? I koja je uloga književnosti u rehabilitaciji „evropske svijesti paralizovane duž jedne strane“, da citiram Jorgea Samprúna, u njegovom obraćanju u Buchenwaldu 1995. godine? Koju ulogu ima književnost u djelu sjećanja?

Zapadni izdavač otpočinje i izaziva pravi udar

Ideja je nastala oko Božića 1989. godine, a u stvarnost se pretvorila nekoliko sedmica kasnije. Voljni da odigraju svoje uloge u oblikovanju i davanju izražaja istorijski jedinstvenoj situaciji, Michael Naumann, izdavač Rowohlta, i Ingke Brodersen, urednica rororo-aktuell serijala, osnovali su Rowohlt Berlin. Ova filijala je bila prva izdavačka kuća osnovana kao izravan odgovor na slom komunizma u istočnoj Evropi. Berlin, tačka u kojoj su se susretali Istok i Zapad, bio je idealno mjesto za predstavljanje publikacija koje su se bavile slomom komunizma i silovitim obrtom istorije. Ta lista publikacija je sadržavala tematske publikacije koje nisu bile u formi romana, standardna istorijska djela, memoare, kao i male, pažljivo odabrane književne programe. Ingrid Krüger, koja je od 1971. bila zadužena za književnost Njemačke Demokratske Republike i Sovjetskog saveza za izdavačku kuću Luchterhand Verlag, angažovana je kao urednica. Veliki udar izdavača Rowohlt Berlin, koji su izvršili odmah na samom početku, poslužio je za potpisivanje opšteg ugovora sa autorima Imre Kertész-em i  Péter Nádas-om, autorima koje je predstavljala mađarska državna književna agencija Artisjus.

Goldstückerovo predviđanje se ostvarilo na nevjerovatan način. Samo jedna jedina knjiga bila je uzrokom ogromnih očekivanja za književnost sa Istoka: Knjiga memoara, Pétera Nádasa, koja se pojavila na mađarskom jeziku 1986. godine. Djelo dugačko 1.300 stranica, koje je prevela doajenka mađarske književnosti u Njemačkoj, Hildegard Grosche, Rowohlt Berlin je objavio u jesen 1991. (englesko izdanje je objavljeno 1998.). Kritičari su bili u euforiji. U tom su djelu vidjeli „psihogram jedne ere“ (Radio Bremen), „kamen temeljac mađarske i, vjerovatno, evropske proze“ (Neue Zürcher Zeitung), čak „knjigu vijeka“ (Die Zeit). Više od 25.000 primjeraka prodano je kroz manje od godinu dana. Nádasova narativna umjetnost, skrupulozni, hiroviti realizam, odvija se kroz duge, vijugave rečenice koje podsjećaju na Thomasa Manna ili Hermanna Brocha, proteže se stranicama i dotiče se hiljade sitnih pojedinosti. Kroz prozu vođenu imaginacijom, ali pod čvrstom kontrolom iskustva, ideološki klišei se rastaču kao u kiselini. Gdje je autor uspio pronaći smirenost i odlučnost da stvori „individualnost“ koja je u svojoj složenosti ispoljila sve karakteristike koje je Theodor W. Arno pripisao razvijenom i rafinisanom subjektu nekadašnje buržoazije?

Složena struktura povezuje roman u razvoju, smješten u staljinističkoj Mađarskoj iz 1950-ih godina, sa iskustvom jednog pisca iz njemačkog gradića Heiligendamma oko 1900. (sa nepogriješivim odjekom Thomasa Manna) i homoerotskom ljubavnom pričom koja se odigrava u istočnom Berlinu ‘70-ih godina prošloga vijeka. Značajni političko-istorijski događaji – 1953. godina, sa Staljinovom smrću i pobunom radnika u istočnom Berlinu; mađarska revolucija 1956. godine; gušenje Praškog proljeća 1968. godine – ostaju u pozadini, dok su istovremeno prisutni u svakom vlaknu teksta. Međutim, nije potpuno tačno reći da su tri niti priče „povezane“. Nádas opisuje „uporedna sjećanja nekoliko osoba, pomalo izmještenog vremena […] I ja bih mogao biti svaka od ovih različitih osoba, čak i ako u stvarnosti nisam “.

Nádas je želio „ispitati neličnu istoriju u najličnijem mogućem maniru“, tako da je svoju egzistencijalnu samo-potragu usmjerio na tijelo. Zasigurno, još od Prousta, nije bilo moguće naći senzualan, erotični opažaj opisan sa toliko suptilnosti ili sa takvim nježnim, blistavim intenzitetom. Nádas piše da je jednom, kada je njegova mašta dostigla svoj vrhunac, on morao sačekati: povukao se u „lijepo uređen, ali prokleti stan na osmom spratu“, gdje je, sljedeće dvije godine, ležao na krevetu, sa čepovima u ušima zbog buke usljed radova koji su se odvijali spolja, pustivši mašti da djeluje bez uznemiravanja. Jednog dana je ustao i počeo pisati – i nije se zaustavio sljedećih deset godina.

Ono što je bilo novo u njegovom romanu je radikalni pokušaj da iskaže najintimnije emocije ljudskog subjekta kao mjesto gdje se odigravaju društvena represija i ideološko nasilje. „Osjećanja koja se sukobljavaju sa pravilima“ su najefikasniji barometar ljudskog stanja u diktatorstvu. Kada su ‘68-aši na Zapadu proglasili da „privatno postaje političko“, vjerovatno nisu imali na umu ovakvu vrstu bola, no po prvi put njihov slogan dobija precizno značenje: deformacije pojedinačnog se protežu sve do sfere erotskog, straha od izdaje i izdaje drugih, sukoba između poslušnosti autoritetima i želje, isprepletenosti sreće, srama i peckanja savjesti.

Ne, ovo nije religijski strah Stephena Daedalusa u katoličkom Dablinu ili erotsko mučenje Gustava von Aschenbacha u Veneciji. Sistematsko uništavanje ličnosti u staljinističkim društvima 1950-ih godina, koje je u istočnoj Evropi uslijedilo odmah nakon ratnih razaranja, Shoaha i masovne deportacije u logore, uslijedilo je kao rezultat seizmičkih promjena koje niti jednu sferu života nisu ostavile netaknutom. U opisu noćne šetnje kroz istočni Berlin početkom ‘70-ih, pripovjedač, koji se obraća u prvom licu, šeta sa svojom ljubavnicom Melchior. Oni izbjegavaju nove stambene četvrti, čija je brutalna arhitektura izraz degradacije ljudskog bića; umjesto toga, biraju puteve gdje se još uvijek može vidjeti, osjetiti, opaziti nešto što je preostalo od uništene, zakrpljene, pocrnjele individualnosti koja je u stanju raspada. Mogao bih reći da su te naše šetnje bile šetnje kroz pozornicu tragedije individualnosti veličine Evrope, iako smo na koncu mogli odabrati samo između turobnog i još turobnijeg – to je bio raspon naše slobode.

U ovom romanu, pojavljuju se ličnosti i izbijaju sukobi kakvi se ne mogu naći u djelim savremenih zapadno-njemačkih pisaca; ličnosti koje su morale izaći na kraj sa sopstvenom smrtnošću, sa fatalnom moći ljubavi, sa izdajom, mržnjom i iznad svega, krivnjom. Kako bi pisac opisao život u socijalizmu koristeći poetska i spekulativna sredstva introspekcije, držeći kontrolu nad stvarnošću bez žrtvovanja dimenzije sna, uspostavljeni su novi standardi za djela književne imaginacije i kritičkog intelekta. Ako je u to vrijeme bilo moguće radovati se djelima tog kalibra u nastupajućem periodu, približavalo se svanuće novog doba.

Od cenzurisanja do diktature tržišta

Uspjeh izdavača Rowohlt Berlin se podudario sa slomom izdavačkih kuća u istočnom dijelu grada koje su tradicionalno bile specijalizovane za književnost istočne Evrope. U izdavačkim kućama Njemačke Demokratske Republike, postojali su izdavači-specijalisti koji bi sistematski prosijavali nacionalnu književnost, i koji su mogli čitati na malim istočno-evropskim jezicima, poput gruzijskog ili estonskog. U zapadnoj Njemačkoj, međutim, tek šačica urednika jedve da je mogla izaći na kraj samo sa ruskim. Dok je objavljivanje književnosti zemalja od Azerbejdžana do Mađarske nekada bilo polje istočno-njemačkih izdavača, kao, na primjer, Volk & Welt, novom izdavačkom krajoliku – uz rijetke iznimke – više nije bila potrebna stručnost svih ovih čitalaca, urednika i prevodilaca. U objedinjenoj Njemačkoj, stepen zainteresovanosti za većinu ovih pisaca bio je minimalan. Izdavači više nisu težili za predstavljanjem novih glasova iz bivših socijalističkih zemalja – to više nije imalo nikakvu vrijednost. Stoga je pitanje sa kojim su se suočile preostale istočno-njemačke izdavačke kuće bilo: koji od ovih autora će se održati na konkurentnom tržištu knjiga?

Rowohlt Berlin je 1990. godine još uvijek radio na svom prvom programu, koji se sastojao od ekspozea, kao što su Tatort Politbüro (Politburo – scena zločina), memoara Waltera Jankea (izdavača Aufbaua koji je proveo više godina u zatvoru), i tematske knjige Güntera Schabowskog, Vaclava Havela, Jiri Dienstbiera, te ostalih. Tog su proljeća Volk & Welt, oslobođeni sprega cenzure, imali impresivnu postavku. Pojavila su se djela Shalamova, Platonova i Bulgakova – mnoga po prvi put u necenzurisanim izdanjima. Ponovno su se pojavili savremeni autori kojima je prethodno bilo uskraćeno pravo na objavljivanje. Tri godine kasnije, Volk & Welt su reagovali na povećanu zainteresovanost za istočno-evropsku književnost sa programom koji je obuhvatao više od četrdeset naslova, pod nazivom „Sada čitajte Ruse!“.

Međutim, bilo bi netačno reći da je književnost istočne Evrope, naročito ruska književnost, bila zanemarena od strane njemačkog tržišta prije pada Zida. 1989. godine je objavljen roman prvenac nove ruske spisateljice, Tatyane Tolstaye, koji se pojavio istovremeno u dva različita njemačka prevoda u izdanju Luchterhanda i Volk & Welta, i koji je bio propraćen značajnim pohvalama zapadnih kritičara. Nepoznati Jugosloven, Milorad Pavić, je 1988. godine izazvao senzaciju svojim „rječnikom romanom“ u muškoj i ženskoj verziji, pod nazivom „Hazarski rečnik“. Jedva da je iko pokazao interesovanje za porijeklo autora ili političke implikacije njegovih problematičnih istorijskih mistifikacija. Još od pojavljivanja Nepodnošljive lakoće bivanja 1984. godine, Milan Kundera, koji je živio u izgnanstvu u Parizu, bio je najbolje prodavan autor, i izdavač Hansler Verlag je bio u mogućnosti da uzme Susannu Roth za novi prevod njegovih ranijih djela. Kunderin zemljak, Bohumil Hrabal, koji je živio u Pragu i čija djela je objavljivao Suhrkamp, došao je do tačke da postane klasik tokom sopstvenog vremena. Zahvaljujući dugogodišnjem prevodiocu i posredniku, Karlu Dedeciusu, poljska književnost je prije 1989. bila naročito dobro predstavljena; jedva da je koji značajan autor dvadesetog vijeka bio zanemaren. Kao što je bio slučaj sa Česima, poljski pisci sa azilom u Parizu, SAD-u i Kanadi, su odigrali značajnu ulogu u buđenju interesovanja i pripremanju terena.

Od polovine 1970-ih, mađarski pisci su redovno provodili vrijeme u zapadnom Berlinu; Nádas je 1981. godine bio gost DAAD umjetničkog programa u Berlinu. Suhrkamp – izdavač György Konráda, je 1979. godine predstavio Nádasov Kraj porodične priče, knjigu koja je učinila Nádasovo ime poznatim izvan Mađarske i uspostavila njegov ugled kao jednog od najznačajnijih mađarskih pisaca. 

Stvarani su i moderni klasici, u „bibliofilskim izdanjima“. Na primjer, Suhrkamp je 1981. počeo objavljivati Poljsku biblioteku koja je naposljetku sadržala 50 svezaka. Izdavač Amman Verlag iz Züricha, je 1984. počeo objavljivati Mandelstamova cjelokupna djela. Hanser je imao udjela u produkciji sakupljenih djela Bloka, Platonova i Tsvetaeva, za koja su bila potrebna prava za objavljivanja u Njemačkoj Demokratskoj Republici.

U Demokratskoj Njemačkoj su cjelokupnom istočno-evropskom književnošću dominirale ruska i sovjetska književnost. I u Zapadnoj Njemačkoj situacija je bila dosta slična. Jedna razlika, međutim, bila je dodatna velika zbirka savremene „disidentske“ književnosti izdavača poput S. Fischer, Piper, Ullstein, Suhrkamp, Luchterhand i Diogenes. Zapadno-njemački čitaoci su 1971. bili pod snažnim utiskom autobiografskog djela Nadezhde Mandelstaom, Vijek vukova, dok je 1974. godine Solzhenitsynov Gulag Archipelago nastupio poput šoka za mnoge koji prethodno nisu bili svjesni sovjetskog sistema logora. Zahvaljujući licenciranim izdanjima Demokratske Njemačke, uglavnom Luchterhandovim, ali i manjim ljevičarskim izdavačima, zapadno-njemački čitaocima je bio ponuđen cijeli književni raspon, od socijalističko realističkih romana, do moskovskih koncepcualista. Čak i djela koja su bila poznata urednicima u Demokratskoj Njemačkoj, ali koja nisu mogla biti objavljena, prvo su se pojavila u Zapadnoj Njemačkoj. Takva su bile, na primjer, Moskovske stanice (Venedikta Yerofeeva), Puškinova kuća (roman Andreja Bitova) i Nabokovljevi romani – ključna djela moderne ruske književnosti.

Od početka perestrojke 1985. godine, interesovanje čitalaca za rusku književnost je značajno poraslo i taj se trend održao sve do sredine 1990-ih. Knjige iz podzemlja i knjige koje su pripadale “alternativnoj kulturi”, međutim, nije objavljivao Volk & Welt, već Haffmanns, Piper, S. Fischer ili Rowohlt Berlin. „Red“, Vladimira Soroskina, i „Ruska ljepota” Viktora Yerofeeva – roman koji od 1982. nije vidjeo svjetlost dana, a potom je iznenada postao best-seller – označili su novi razvoj. Oni su bili nagovještaj onoga što je dolazilo, dok su poslednji programi izdavača Volk & Welt bili okrenuti natrag u prošlost.

Književnost koju još niko nije poznavao

Tragajući za novim otkrićima, izdavači na Zapadu su odlučili da slijede intuiciju. To je značilo da je u zemljama istočne Evrope morao postojati broj još uvijek nepoznatih knjiga koje se nisu uklapale u prihvaćen istočno-zapadni referentni okvir, tekstova čiji autori nisu bili ni disidenti, niti konformisti, pisaca koji nisu bili emigranti niti glasnici države. Tekstovi koji nikada prije nisu uspjeli proći prepreke postavljene od strane vlasti sada su se mogli naći direktno, bez ikakvih skretanja putem agencija za autorska prava i izdavačkih funkcionera.

Kuriri – uglavnom novinari i prevodioci – koji su nekada iz Rusije i zemalja istočne Evrope krijumčarili rukopise ili samo imena i glasine, sada su bili svoj na svome. Djelovali su kao posrednici koji su povezivali izdavače sa “pravim ljudima” u Moskvi, Budimpešti, Pragu i Varšavi. Postali su nezamjenjivi asesoari i činili su malu mrežu pouzdanih čitalaca koji su odrađivali posao cjelih stručnjačkih panela. Mnogi su u svojim zemljama decenijama pokušavali otkriti nove književne publikacije. Drugi – prevodioci, urednici ili čitaoci izdavača – su krajem1950-ih ili od sredine 1960-ih,  izdavačima počeli predstavljali “svoje autore” i jednostavno nastavljali svoj posao.

„Pravi ljudi“ – izdavači, čitaoci, prevodioci, urednici periodičnih publikacija i, naravno, sami pisci – dočekivali su svoje kolege sa Zapada otvorenih ruku. Njima je bilo bitno da posjetioci imaju neku ideju o tome kako oni žive i kakvi zadaci su bili pred njima. Rapidan razvoj privatnog izdavačkog sektora u istočnoj i centralno-istočnoj Evropi, bio je jedan od najimpresivnijih tokom tih transformativnih godina. Od tada su ti kontakti postali stabilni izdavački odnosi, naročito sa kolegama u Poljskoj, Češkoj Republici, Mađarskoj, Rusiji, Sloveniji i Hrvatskoj.

U to vrijeme, privatni izdavači koji su se počeli pojavljivati na disidentskoj, emigrantskoj sceni ili u podzemlju, su bili ti koji su iznijeli knjige koje smo mi izdavači i čitaoci izdavača tražili – knjige autora koji su nam ispričali svoje priče, priče koje još nismo znali. To su bile priče ne samo o nepoznatoj prošlosti, već o sadašnjosti koja se odvijala pred našim očima.

Dan kada je to doba eksplodiralo

Početkom ljeta 1993. godine, u to vrijeme tridesetjednogodišnji češki romanopisac Jáchym Topol, sjedio je u seoskoj kući u Eifelu i pisao svoj prvi roman. Eifel je bilo utočište koje je fondacija Heinrich Böll ponudila piscima kojima je prijetio politički progon. Ali ako se Topol, gotovo četiri godine nakon Plišane revolucije, osjećao progonjenim, to progonstvo je prvenstveno bilo od užasno velikih egzistencijalnih problema života u Pragu u periodu transformacije i potrebe da se zaradi novac ‘natezanjem’ što većeg broja članaka za novine i periodična izdanja. Prije gotovo dvadeset godina, 1974. godine, Aleksandr Solzhenitsyn je tu bio gost. Ljetnikovac fondacije u Kreuzau-Langenbroichu je bio prva stanica na putovanju ovog sovjetskog pisca do azila u Sjedinjenim Državama. Čuvene crno-bijele fotografije Bölla i Solzhenitsyna ukrašavaju zidove. Topolu se sviđao Böll, koji je u avgustu 1968. došao u Prag da posjeti prijatelja Bohumila Hrabala; njih dvojica su zajedno posmatrali tenkove kako se kotrljaju. Topol, Hrabalov književni potomak, doslovno je pred sobom imao dvojicu „veterana prošlosti, perioda straha i mržnje“. Oni su bili prizor razdoblja koje je završeno 1989.

Kako je došlo do ovoga i šta se zapravo tada završilo, je upravo ono što je Topol želio shvatiti. U jednom bi renutku pisao u stanju potpune euforije, da bi u sljedećem bio obuzet saosjećanjem prema ovoj dvojici staraca – muškaraca  koji su,  kao i on sada, živjeli „u slobodi o kojoj su nekada samo mogli sanjati“. U sumanutosti djelovanja, ispisao je na stotine stranica, i nakon tri mjeseca i dvije sedmice, roman je bio završen. U Češkoj Republici, „Sestra“ je 1994. godine proglašena knjigom godine. Centralno-evropski roman iz 1989., ep postkomunizma, već je bio stvoren u trenutku kada je potraga za njim tek otpočela.

Radnja počinje mjesec dana prije Plišane revolucije, dolaskom izbjeglica iz istočne Njemačke u Prag, grad “iza bodljikave žice”. Sa svojih prozora i balkona, Česi posmatraju “bijeg iz komunizma” – Česi koji “ni sami nemaju kuda otići, jer ova zemlja je jedina koju imaju”. Potok, pripovjedač u prvom licu, shvata “da je otpočeo […] pokret, osjećalo se nešto poput karnevalske atmosfere čak i u tom egzodusu Njemaca, a karneval je još uvijek trajao kao i onaga dana kada je cijelo ovo doba eksplodiralo”.

Već od prvih stranica, Topol razjašnjava na šta cilja. On želi opisati vulkansku erupciju jeseni 1989; krajolike i njihove radioaktivne i ideologijom zagađene ostatke; mračnu sadašnjost bez izlaza. Sam jezik generiše apokaliptičnu bujicu slika i određuje ton. Sačinjen je od zbrke nelegitimnih, prekinutih i osakaćenih nacionalnih i regionalnih jezika, sa pokojim njemačkim izrazom u letu i komadima ruskog, „žargona protektorata“.

U kritici njemačkog prevoda, u Frankfurter  Allgemeine Zeitungu, pisalo je “U ovom trenutku vjerovatno nema pisca u zapadnoj Evropi ili SAD-u koji još uvijek vjeruje da bi roman mogao imati ovakvu nevjerovatnu moć da kaže sve i zamisli ovaj svijet u njegovoj cjelosti”. Moglo je to naprosto biti uviđanje da je konačno živio izvan zone okružene bodljikavom žicom, u slobodi, u demokratskom sistemu, koji je Topolu dao smjelost da može “reći sve”. Ono što njega izdvaja od većine njegovih savremenika koji su otpočeli karijere kao ozbiljni pisci tokom sistematskih promjena je ushićenje i krajnje zadovoljstvo kakvo je osjetio u svojoj novo-otkrivenoj slobodi, i njegova silovita artikulacija ovog iskustva.

Yuri Andrukhovych se takođe osjetio oslobođenim iz haosa svoje zemlje porijekla kada je u januaru 1992. po prvi put došao na Zapad. Osvojivši stipendiju, u vili Feldafing na jezeru Starnberg, napisao je roman o padu Sovjetskog saveza, Moscoviada. Kao i Topolu, i njemu su bila potrebna tri mjeseca da ga završi. Njegov junak, student književnosti iz zapadne Ukrajine Otto von F. (Feldafing), živi u rezidencijalnom domu Gorky Instituta u Moskvi, tom „trulom srcu polumrtvog carstva“. Oko njega su cvjetale pjesničke nade novih mladih nacionalnih književnosti: estonske i uzbečke Akhmatove (Anna Akhmatova, rusko-ukrajinska pjesnikinja – prim. prev.), burjatski (Burjati – mongolski narod koji uglavnom živi u Rusiji) Puškini, češki Khlebnikovi (Velimir Khlebnikov – ruski pjesnik). Odlazak u kupovinu u robnu kuću Detsky Mir, tik uz Lubyanku, okončan je noćnom morom: Otto von F. se gubi u hodnicima i na stepeništima, te konačno završava u kanalizaciji gdje tajna služba odgaja vojsku pacova. Na kraju uspjeva pobjeći uhvativši voz za Kijev, dok za njim Moskva tone u kanalizaciju. Poput Topola,  Andrukhovych oslikava bizarni karneval, istorijski šou, kako bi dramatizovao svoju „burleskni oproštaj od Sovjetskog saveza“. (FAZ)

Obojica pisaca su bili svjedoci komunističkog sistema koji se obrušavao: Topol u Čehoslovačkoj, Andrukhovych u Ukrajini. Tu, u ljeto 1989., „otpor srednje klase sovjetskom carstvu ušao je u svoju aktivnu fazu“, a u zimu 1989/1990, milioni građana su oformili lanac od ljudskih tijela između Kijeva i Lviva. Na krilima popularnog raspoloženja, Andrukhovych odlazi u Moskvu, gdje je učestvovao u protestima stotina hiljada ljudi i studirao književnost na Insititutu Gorky. Za njega je 1989. okončana nezavišnošću Ukrajine u avgustu 1991., nakon neuspjelog puča protiv Gorbacheva u Moskvi. „Budućnost, koja je do sada izazivajući  nas lebdjela iznad praga, svom silinom je nahrupila na vrata i ušla u naše živote“.

Dugačka sjena Auschwitza nad istočnom Evropom

Atlantis, izdavač Milana Kundere je 1994. objavio Topolovljev roman u Brnu. Prevod na njemački je uslijedio četiri godine nakon toga u Volk & Weltu. Moscoviada, koja se najprije pojavila u kijevskom časopisu Suchasnist 1993. godine, objavljena je tek 2006. Knjige imaju svoj trenutak i istorijski časovnici ne otkucavaju vrijeme sinhronizovano – pogotovo kada se nalaze u dvjema hemisferama koje su donedavno bile sasvim odvojene. Interesovanje medija za knjige koje se u istočnoj Evropi pojavilo nakon 1989., bilo je pod snažnim uticajem zabrinutosti javnosti: ponovno ujedinjenje Njemačke; rat u bivšoj Jugoslaviji; nemiri u Rusiji tokom 1990-ih; rasprave o istorijskom sjećanju u vezi sa protjerivanjem Njemaca sa bivših njemačkih teritorija; zločini komunističkih vladara; čežnja za idiličnom centralnom Evropom iz mašte.

Književnost nacija istočne Evrope prihvaćena je kao dokumentarni izvještaj. I dok se određena pažnja posvećivala samom stilu pisanja., zanimanje javnosti je uglavnom bilo za dokumentarni prikaz. Postojala je čežnja za novim Nabokovim ili Márquezom da potpale imaginaciju zapadnih čitalaca. Pojavila se želja za shvatanjem konflikata i tragedija, psiholoških i spiritualnih situacija, sveprisutnog pritiska pod kojima su ljudi u ovim zatvorenim društvima patili i koji je konačno popustio. To je bio teret istorije – istorije koja je konačno mogla biti ispričana, nakon što su se cijeli narodi oslobodili partijskog diktatorstva. Očekivanja od toga što bi književnost mogla ostvariti bila su visoka.

Kada se magla podigla, pojavila su se dvojica džinova, dvojica autora koji su njemačkim čitaocima još jednom ispripovijedali najstrašnije poglavlje sopstvene istorije – i to na način koji je do tada bio nepoznat. Aleksandar Tišma iz Novog Sada, koji je rođen 1924. godine u jednom selu u panonskoj ravnici, i Imre  Kertész, rođen 1929. u Budimpešti. Njihovo pojavljivanje u prevodu, mnogo kasnije od originalnih izdanja, u Njemačkoj 1990-ih godina je bilo ocjenjeno kao jedan od velikih izdavačkih događaja.

Roman Aleksandra Tišme,„Upotreba čoveka“, koji se pojavio 1976. u Beogradu, a koji je 1985. preveden na francuski, dospeo je do njemačkih čitalaca upravo u trenutku kada se Jugoslavija raspadala. Nakon što su Hrvatska i Slovenija proglasile nezavisnost u junu 1991, Predsjednik Srbije Slobodan Milošević je mobilizovao Jugoslovensku narodnu armiju. Mnogi su pročitali ovu knjigu tokom ljetih odmora, dok su prvi prizori mrtvih ljudi kako leže mrtvi u procvjetalim vrtovima treperili na televizijskim ekranima.

Roman kazuje priču o nacističkoj invaziji na Novi Sad, grad u kojem su do tada mirno zajednički živjeli Mađari, Srbi, Hrvati, Njemci i Jevreji. Priča se bavi sudbinama četvero ljudi koji su pohađali časove njemačkog jezike kod Fräulein. Jedno od njih biva ubijeno boreći se u znak otpora, dok ostali uspijevaju preživjeti, jedno osakaćeno, drugo nesposobno da se vrati normalnom životu nakon rata, dok je četvrto potpuno uništeno traumom zbog toga što je bila „kurva u Aušvicu“. Bez obzira da li su počinioci zločina ili žrtve, njima je nemoguće da izbjegnu jedni druge. Sa izuzetnom preciznošću, Tišma opisuje kako nasilje preuzima kontrolu nad životima ljudi i uništava ih: „Agonizirajuće majstorsko djelo“, napisao je jedan kritičar, „koje opterećuje svoje njemačke čitaoce osjećanjima krivice o našoj istoriji koja bismo najradije potisnuli; nikada prije sramota žrtava nije tako precizno opisana kao u ovom romanu“.

Tišmini romani i pripovijetke o Drugom svjetskom ratu, koji su uslijedili nakon toga, bavili su se zlostavljačima i progoniteljima, npr. u „Školi bezbožništva“, objavljenom 1978. godine; krivicom koju su osjećali preživjeli u romanu Knjiga o Blamu, kao i u Tišminoj najbriljantnijoj i istovremeno najstrašnijoj knjizi Kapo – u kojoj žrtva postaje počinilac zločina u Aušvicu, koji nastavlja živjeti ne samo u paklu krivice, već u strahu od odmazde, u svijetu u kojem nigdje više nije izvan logora. Činjenica da je u to vrijeme vođen rat u Jugoslaviji mogla je isprva imati pozitivan uticaj na prijem Tišminih djela. Međutim, nemoguće je objasniti to samo time. Sam Tišma koji je tvrdio da u ljudskom biću vidi „samo manifestaciju žive tvari“, uvijek bi sa vrdanjem odgovarao na pitanja o trenutnim dešavanjima: „Sve što se dešava sada samo je ponavljanje. Vidimo istu vrstu osobe koju smo vidjeli u Drugom svjetskom ratu, iste strasti, istu nepromišljenost, isto ludilo“.

Bila je to čudna situacija. Autor svjetskog statusa, koji je svoj cijeli stvaralački životi proveo kao potpuno nepoznat u Novom Sadu, pojavio se na njemačkoj sceni u trenutku kada je njegovo djelovanje završeno. Rekao je sve što je imao za reći.

I Imre Kertész je morao govoriti kroz knjigu koja je bila dvadeset godina stara kada je, u proljeće 1996., krenuo na spisateljsku turneju sa svojim romanom  Roman eines Schicksallosen (na engleskom objavljen pod naslovom Fateless). Pisajući iz perspektive dječaka koji, za razliku od čitaoca, ne zna šta ga očekuje, on pripovijeda o deportovanju u Aušvic i postepenom propadanju u logoru. Priča završava oslobađanjem Buchenwalda (gdje je prebačen), povratkom u Budimpeštu i njegovom skandaloznom nostalgijom za koncentracionim logorom. Kritičari su u njemu vidjeli autora koji je bio jednak  Primu Levijuu i  Jorgeu Semprúnu. Nije izvjesno da li je sveprožimajuće prisustvo nacističkog koncentracionog logora i način na koji su naučeni njegovi zakoni logike ikada tako radikalno objašnjeni. Bez komentara, u pokušaju da se uvuče pod kožu stvorenja potpuno uskraćene slobode, čiji život u potpunosti određuju drugi ljudi, autor Kertész (a ne njegov pripovjedač) piše o svijetu logora kao o najekstremnijem vidu iskustva. Činjenica da je egzistencija u totalitarističkom staljinističkom društvu nastavak njegovog zatočenja, podstakla ga je da napiše ovu knjigu – za razliku od Prima Levija, Tadeusza Borowskog i Jean Améryja, koji su svi oduzeli sopstvene živote.

Preživljavanje Aušvica je tema svih Kertészovih knjiga. Za razliku od Tišme, on bira da nosi stilsku masku – ton Thomasa Berharda u knjizi Kaddish za nerođeno dete (original objavljen 1989), masku Kafke u Fiasku (original objavljen 1986) – i hvata se u koštac sa modernim književnim (i muzičkim) metodama u potrazi za odgovorom na pitanje koje ga je proganjalo decenijama: kako reći ono što je neizrecivo.

Dok je prijem njegovih prvih djela – poslije „Kaddish“, uslijedio je „Dnevnik sa galije“ 1993 – bio dosta prigušen, Fatelessness, koja je uslijedila ubrzo nakon završetka memorijalne godine Aušvica 1995. godine, mu je omogućila da se probije. Šokantno novi pristup u ovoj knjizi bio je prepoznat i prihvaćen, došavši nakon godine u kojoj su čitaoci – daleko od toga da su bili umorni od izobilja novih svjedočanstava, memoara i studija – stekli novu vrstu osjetljivosti i radoznalosti.

Nadoknađivanjem izgubljenog vremena, pisci su pokušali da istraže sopstvenu prošlost i pomire se sa njom pripovijedajući priču o katastrofama dvadesetog vijeka na način na koji su uticali na istočnu Ecropu – katastrofama za čije podsticanje je odgovorna Njemačka – na taj način ih čineći dostupnim imaginaciji i empatiji. Ova je književnost podstakla cijelu Evropu da iznova ispita svoju savjest.

Otvaranje istorijskog prostora

Otkriće  Kertésza i Tišme, kojima moramo dodati i Hannu Krall, čuvenu hroničarku nacističkih zločina i stradanja Jevreja u Poljskoj, podudarilo se sa novom fazom razmišljanja o nacističkoj prošlosti u ponovno ujedinjenoj Njemačkoj.  Avgusta 1996., svega nekoliko mjeseci nakon objavljivanja Fatelessness, uslijedilo je objavljivanje Daniel Jonah Goldhagenove istorijske studije Hitlerovi voljni dželati, koja je jednoglasno okrivila njemački anti-semitizam za holokaust. Izložba o zločinima Wehrmachta u istočnoj Evropi 1995. godine je otvorila razdoblje dinamične debate. Šok prošlosti nastavio je da odjekuje. Kao što se tama podigla nakon pada komunizma, „istok“ je otkriven kao masovna grobnica, opustošeni teritorij zaražen njemačkom krivicom. Činilo se kao da ne postoji jedan kvadratni metar tla u istočnoj Poljskoj, Litvaniji, Bjelorusiji, Ukrajini ili Rusiji koji nije bio zaglibljen u njega. Pisac Wolfgang Büscher je ovaj istok, nakon što ga je prošao pješke od Berlina do Moskve, nazvao „grobljem istorije“.

Ova pripovjedanja se nastavljaju. Postala su dio velikog narativa u kojem su generacije pisace rođenih kasnije utkali sopstvene izjave. Od kraja komunizma, češki i poljski pisci su čak bili toliko smjeli da pišu o istjerivanju Njemaca – što je do tada bilo tabu tema. Pawel Huelle i Stefan Chwin, arheolozi iz njemačkog grada Danziga, su otkrili ostatke starog grada među uspomenama iz djetinjstva koje su ih proganjale, na kratko privukavši pažnji svog poznatog kolege i duhovnog sugrađanina,  Günter Grassa. Olga Tokarczuk, koja živi na farmi u jednom selu u Šleziji koje je nekada pripadalo Njemcima, koristi mitologiju i fantazmagoriju da prizove život za koji ona vjeruje da postoji negdje u obližnjoj vremenskoj kapsuli.

Istraživanja poput ovih se nastavljaju sve do današnjih dana; Wojciech Kuczok je 2003. godine napisao roman „Balega“, o nasilnom ocu, mladom naučniku uništenom komunizmom, koji je kao dijete živjeo pod istim krovom sa Njemcima. To je hvalospjev mržnje, inspirisan Thomasom Bernhardom, naspram tromosti poljske katoličke porodice i, zaista, same Narodne Republike.

Tek je mali korak od objekata koje Stefan Chwin istražuje kako bi isprovicirao njihovu istoriju, do razrušenih distrikta jednog gradića u Galiciji u kojem Juri Andrukhovych počinje da istražuje istoriju svoje porodice. Istočni pejzaž je prepun ruševina koje svjedoče o padu velikih carstava: ruskog, otomanskog, austro-ugarskog i sovjetskog. Ona čine podlogu za Andrukovycheve knjige i njima je posvetio svoj „Centralno-istočni memento“. Andrukhovych objašnjava: svako ko kaže „istok“ misli na Moskvu; svako ko govori o „centralnoj Evropi“, misli na Beč. Istorijska je sudbina centralne Evrope, kaže on, „da bude ukliještena između Rusa i Njemaca“. Postoji centralno-evropski strah: u logorima, u zatvorimu – strah od kolektivne, nasilne smrt. I naposljetku, centralno-evropsko putovanje: bijeg.

Neizbježnost pisanja o smrti u svim svojim različitim manifestacijama je ono što nastavlja da književnosti ove regije daje njenu snagu.

Ova Evropa sačinjena od ruševina, koja je u opasnosti da potpuno iščezne u procesu postkomunističke transformacije, poslužila je kao subjekat i izvor inspiracije najboljem poljskom piscu srednje generacije, Andrzeju Stasiuku. Kada se njegovo djelo lirske proze „Svijet iza Dukle“ pojavilo u jesen 2000., kao glavno djelo sa kojim se Poljska predstavila na Sajmu knjige u Frankfurtu, mali nebitni gradić na jugu Poljske koji se pominje u romanu je sa entuzijazmom proglašen novom književnom prijestonicom. Kako bi zapuštenim selima, praznim ulicama, smrdljivim kokošinjcima i zahrđaloj opremi za obradu zemlje dao određenu auru, opisujući stranicu za stranicom, transcendentalnu svjetlost koja pada po njima – Stasiukov estetski projekat neprimjetno uvodi novu promjenu paradigme.

Mesingane pločice na kapiji renesansne kuće na gradskoj pijaci Lviva, čekrk u zatvorenom rudniku u Istri, napušteni blokovi montažnih stanova na ivici industrijske oblasti u Litvaniji, nadgrobni spomenici sa uklesanim rusinskim slovima u šumi pokraj livade na kojoj se nekada davno nalazilo selo Lemko (ukrajinska manjinska grupa – prev.). Sve ovo ukazuje na izgubljenu i često nasilnu prošlost. Stasiukov pogled više ne pravi razliku između počinilaca i žrtava, koji stoje jedni naspram drugih. On čita imena. Vidi nijeme posvete i prirodne spomenike koji govore o nečemu što je davno prošlo, ali što se sada uklapa u novu sliku, zajedno sa mlađim stvarima – zakržljalim stablom, fazanom u polju. On uzdiže sve ovo iznad nivoa činjeničnosti i u sferu rođenja i smrti, konačnosti i metafaizičkog. Sve postaje unutrašnjost mjesečinom obasjanog pejsaža, u kojem duša – da citiram Eichendorffa – širi svoja krila „kao da leti kući“.

Stasiuka su kritikovali zbog glorifikovanja turobne realnosti prošlosti i zbog nostalgije koja ga navodi da se prkosno drži života koji vodi u propast. Richard Wagner, koji je, kao i Herta Müller, dobro poznavao diktatorstvo i nastavak njegovog postojanja u nasilju u ruralnom svijetu postkomunizma, bio je među prvima koji su ga optuživali za ovu neprihvatljivu idealizaciju. Taj kriticizam je opravdan, kao i drugi pojam: da se centralno-evropski pejsaž usuda, iznakažen zločinima tog vijeka i, za razliku od zapadne Evrope, još uvijek potpuno neizmjenjen ili izgrađen, ne smije uznemiravati kao „iscrpljeno srce jednog razdoblja“ (kako je rekao ukrajinski pisac Serhij Zhadan) – razdoblja koje će nam se uskoro činiti toliko dalekim i nerazgovjetnim poput izgubljenog kraljevstva Nebuchadnezzara.

Istraživanje zaboravljenih krajeva istočne Evrope otpočelo je početkom 1980.-ih, u kontekstu debate  o „centralnoj Evropi“, koju je pokrenuo Milan Kundera. U „Imaginarnom putovanju kroz nestali svijet istočne Galicije i Bukovine“, austrijski novinar Martin Pollack putuje željeznicom Austro-ugarskog carstva od  Tarnówa do Czernowitza, kroz „polu-Aziju“, prizor koji i dalje živi u književnosti velikih i manje velikih pisaca. Pollackova knjiga je postala značajan izvor informacija. Drugi tekst od ključnog značaja u kulturnoj reaproprijaciji ove oblasti jeste esej Karla Schlögela, „Centar leži na Istoku. Njemci, izgubljeni Istok i centralna Evropa“, koji je 1986. godine otkrio istorijske metropole i prizore koje je „istočni blok“ ugušio.

Od sredine 1990-ih, a naročito u godinama prije proširenja Evropske unije ka istoku, ovi tekstovi ne samo da su dobili na aktuelnosti, već su inspirisali brojna dalja istraživanja. Čitanje mapa, studij istorijskih atlasa i putovanja vozom su pomogla žanru književnog putopisnog izvještavanja da ostvari nivo produktivnosti na samoj granici sa pretjeranim. Zahvaljujući podršci kulturnih fondacija, došlo je do mnogih međunarodnih književnih projekata i događaja koji su se bavili istorijskim i imaginativnim vezama između regija čija je prošlost izgubljena u tami i neznanju i čija je budućnost sve ugroženija usljed proširenja EU.

Najhitnije upozorenje negativnih posljedica proširenja Unije  po zemlje koje se nalaze izvan novih istočnih granica Evrope došlo je od Andrzeja Stasiuka. Presječene su veze, kako su se granice pomjerile ka istoku i jugo-istoku. „Evropa sa ivice“ danas izgleda drugačije nego što je izgledala 1989. Nije slučajno, stoga, da su dvije izdavačke kuće iz Poljske – Pogranicze na sjeveroistoku i Czarne na jugoistoku – postale značajan izlaz produktivnog potencijala koji se pojavljivao na marginama.

Ovdje, fenomen koji su akademski istoričari od 1990.-ih godina naziali „prostornom promjenom“, uzima formu političke i književne „lokalne istorije i geografije“ – vrste politički motivisanog regionalnog detektivskog djelovanja. Distnktivne karakteristike suprostavljaju se tradicionalnim definicijama Istoka i Zapada; opšti atributi poput „istočno-evropski“ su besmisleni u koordinatama središta i periferiji, univerzalnog i posebnog.

Metamorfoza centralne Evrope

Topografski i geopoetski preokret upotpunjuje odvajanje od književnosti koja se bavila razvojem pojedinca i tragedijom njegovog uništenja. Ako je, u Knjizi memoara Pétera Nádasa, oštećeni gradski prizor istočnog Belina poslužio kao pozadina za dramu ličnosti, kod Stasiuka je sam pejzaž je prepušten poetskom i spekulativnom aparatusu. Zapanjujuće je da su ljudi koje susrećemo u Stasiukovim putopisima nijemi. Oni se kreću kroz sliku, sjede u vozačevoj kabini parkiranog kamiona, ili su šćućureni pored svojih kioska na nepodnošljivoj vrućini; iz daljine, njihova leđa gotovo da se ne mogu raspoznati od krava koje pasu nešto dalje na livadi. Oni dolaze iz bezvremene zone i ostaju tu poput statista dok putnik prolazi pored njih.  U jednoj regiji zapadne Rumunije koja trenutno doživljava privredni procvat, oni predstavljaju simbol nejednakog ubrzanja modernizacije. Istovremeno, oni su otjelotvorenje osjećanja koje je formulisao putnik Stephan Wackwitz, osjećanja koje struji prema tebi čim kreneš istočno od Beča: neodlučnost tog ogromnog prostora koji se u nekom smislu proteže sve do stepa. Utisak koji dobijaš kada putuješ sa Zapada na Istok jeste da istorija na izvjestan način pada i postepeno se stapa sa mirnoćom azijatske vječnosti.

Čini se da su samo mađarski pisci mogli da daju glas nepomičnim figurama Stasiukovog svijeta, koji se proteže od ravnica oko rijeke Tise do šuma Transilvanije. Takve ličnosti nalazimo u romanima Ádáma Bodora, Lászla Krasznahorkaia i Attila Bartisa. László Darvasi, čije su priče smještene na mjestima koja Stasiuk opisuje, takođe piše i o putovanju. U pokrivenom vagonu, na kojem je bila nacrtana plava suza, pet putujućih „umjetnika plača“ putuju kroz šesnaesti i sedamnaesti vijek centalne Evrope razorene ratovima, epidemijama, pogromima i bunama. Oni su prisutni gdjegod su ljudi bili žrtvama nesreća i nasilja. Ovi plačljivi trubaduri prolaze kroz svijet koji se proteže od Poljske do Transilvanije, od Beograda do Venecije, od Beča do Szegeda. Buđenjem ljudskih nada, muka, nepravdi, neopisivih okrutnosti i duboko dirljivih gesti, univerzum koji ova knjiga zaobilazi kroz stotine svojih epizoda nas dodiruje na jedinstven način.

Talenat pisca nije sadržan u oslikavanju istorijskih panorama, već u ograničavanju sebe u iscrtavanju egzistencijalne istine njegovih ličnosti, koji su svi naši savremenici. Kada je knjiga napisana, Szeged – u kojem je Darvasi živjeo u to vrijeme – je bilo mjesto okuženo kriminalom, gdje su šverceri oružjem nabavljali oružje za Arkanove „Tigrove“ u Srbiji i druge paramilitarne bande u Bosni.

U proljeće 1999., po završetku svog romana, Darvasi se vratio kratkim pričama. Kao odgovor na istjerivanja na Kosovu i bombardovanje Srbije od strane NATO-a, napisao je ciklus „Getting hold of a woman“. Radnja ove knjige se dešava u imaginarnoj postavci u vrijeme rata u Bosni i opisuje stanje anomije, potpunog varvarizma i bezakonitosti. To je jedina knjiga u kojoj on direktno reaguje na rat, iako nagovještaj rata  postoji u njegovim ranijim knjigama.

„Nad centralnom Evropom nadvio se zadah kuhanog kupusa i ustajalog piva, slatkasti miris prezrelih dunja je u zraku“, napisao je Josef K., kao opservaciju koja ispravno opisuje svijet Darvasijevih priča. Prevladavaju provincijalizam, sujevjerje, strah i nemjerljiva melanholija. Ličnost koja se pojavljuje u nekoliko priča „Najtužniji orkestar na svijetu“ nosi ime Kop. Zatupljenost mladog čovjeka je tupost djeteta u svijetu koji je ogroman isto koliko je i mračan. „Nije potrebno da znate sve“ objašnjava Baron Demeter Absolon u „Žonglerima suza“ – riječi koje ne samo da izražavaju uvid u neshvatljive misterije egzistencije, već nagovještava odustajanje nekoga ko je nemoćan da utiče na način na koji svijet fukncioniše, zbog toga što su odluke koje su uticale i na njega uvijek donošene negdje drugdje.“

Darvasi, koji sebe opisuje kao učenika Mészölya i Bodora, Kafke and Borgesa, smatra se jednim od najoriginalnijih evropskih pisaca svoje generacije – i gotovo je nemoguć za prodati. Isto se odnosi i na njegovog savremenika Jáchyma Topola Možda se sama njihova sposobnost da daju izraz nemiru postkomunističke sadašnjice, te da se odvoje od glorifikovanja centralno-evropskih, smatrala argumentom protiv njih.

Vjerovatno je značajno da je najuspješniji istočnoevropski roman nakon 1989. bio upravo onaj koji je predstavio kičastu sliku centralne Evrope: Žeravica, Sándora Máraia. To je fiktivna priča svijeta nad kojim je, kako je napisao Karl-Markus Gauß, “sijalo nježno sunce Habzburške monarhije”.  Gauß je istakao da su djela ovog istančanog autora, koji je stvarao dvije knjige godišnje, bila  različitog kvaliteta i da su upravo one među Máraievijevim trivijalnijim knjigama najprije osvojile međunarodno tržište – Máraia je otkrio italijanski izdavač Adelphi, koji je takođe osigurao pravo izdavanja za cijeli svijet. Uoči ogromnog uspjeha Žeravice, ponovno su štampana i izuzetno dobro prodavana djela veoma šarolike  grupe mađarskih pisaca iz međuratnog perioda – uključujući Antala Szerba, Dezsö Kosztolányia i Ernö Szépa, koje je Frankfurter Allgemeine Zeitung nazvao “elegantnim divovima”.

Prisustvo novog rata

“Evropa umire u Sarajevu”, napisao je zagrebački izdavač Nenad Popović na komadu papira koji je postavio na sto ispred sebe tokom diskusije na berlinskom Literaturhaus u februaru 1993. godine. Popović, koji je od početka rata novinarima, izdavačima i čitaocima izdavača iz Francuske, Italije i Njemačke služio kao nezamjenjiv savjetnik i posrednik,  iz opsjednutog je Sarajeva spasio bosanskog pisca Dževada Karahasana i 1993. godine objavio njegov “Dnevnik raseljavanja”, rani književni ratni dokument. On je otkrio Miljenka Jergovića, danas međunarodno najpoznatijeg  bosansko-hrvatskog pisca njegove generacije. Sarajevo Marlboro, kratke priče iz opkoljenog grada, objavljene su zajedno sa tankom zbirkom kratkih proznih komada Semezina Mehmedinovića, pod nazivom Sarajevo Blues. Knjige koje je Popović objavio bila su direktna reakcija na užase etničke mržnje, istjerivanja i silovanja, kao i namjerrnog uništavanja srpsko-hrvatskog jezika, do emigracije, izgnanstva i gubitka domovine. One uključuju “Dnevnik apatrida” Bore Ćosića, “Američki  fiktionar” Dubravke Ugrešić, i njezine polemike “Kultura laži”; kao i “Okus čovjeka” Slavenke Drakulić. Ovi pisci su raspršeni na svim stranama svijeta: do Beča, Graca, Štokholma, Amsterdama, Berlina, ili kao David Albahari, srpsko-jevrejski pisac iz Beograda, do Toronta. Poslednjih nekoliko godina, bosanski pisac iz Čikaga, Aleksandar Hemon, koji je u Sjedinjenim Državama cijenjen kao nasljednik Nabokova, snažno je uzburkao međunarodnu scenu.

Paradoksalno  tome, akumulacija katastrofa je omogućila najoriginalnijim, ali i potpuno nepoznatim glasovima iz bivše Jugoslavije da konačno dobiju pažnju u zemljama njemačkog govornog područja. I ovdje se, takođe, magla polako podizala: krvožedne priče Miodraga Bulatovića, otvarale su put kritičkim i postmodernističkim tekstovima Dubravke Ugrešić, inspirisane ruskom avantgardom i epskom narativnom umjetnošću Dževada Karahasana, koja podsjeća na Ivu Andrića. Djela Danila Kiša, koji je umro u Parizu 1989. godine, i dalje su objavljivana u novim izdanjima. Zabavna i šokantna knjiga Bore Ćosića, Uloga moje porodice u svetskoj revoluciji, subverzivni klasik jugoslovenske književnosti originalno objavljen 1970. godine, pojavila se na tržištu u njemačkom prevodu 1994. godine. Postojali su evropski pisci naročite osobenosti koje je trebalo otkriti.

Posvećeni intelektualci su se vratili na scenu i većina njih je bila iz istočne Evrope. “Evropa u ratu”, bio je naslov serije članaka koju je 1991/92 počeo objavljivati tageszeitung. Ne potpuno neočekivano, bivši disidenti, “anti-politički” pisci i ostali koji su doprinijeli debati o centalnoj Evropi tokom 1980-ih, poput György Konráda, Istvána Eörsia i Richarda Wagnera, ne zaboravljajući Hertu  Müller, Slavenku Drakulić, Lothara Baiera i mnoge druge, su svi od reda imali što za reći. Karijera Bore Ćosića (rođen 1932. godine) koja je doživjela svoj procvat kasno zahvaljujući spremnosti periodičnika i novina na njemačkom jeziku, kao i izdavača, da pisce iz jugoistočne Evrope prihvate kao ozbiljne hroničare i komentatore.

„Radnje smještene u Sarajevu odvraćaju kupce”, žalio se prodavač jedne njemačke izdavačke kuće sredinom 1990-ih. Nije čudno, stoga, da su isprva manji izdavači, naročito u Austriji, preuzeli mlade pisce koji su porijeklom pripadali nacijama  bivše Jugoslavije. Bilo je gotovo nemoguće razdvojiti objavljivanje od humanitarnih aktivnosti, ili političke i lične posvećenosti. Jedan primjer je Lojze Wieser koji je 1987. osnovao Wiser-Verlag u Klagenfurtu. Od samog početka, Wieser je bio orjentisan i prema Jugoslaviji, kao i prema ponovnom otkrivanju zaboravljenih centralno-evropskih pisaca.

Neuništiva priroda zone

Dvadeset godina nakon pada Zida,  Jáchym Topol je konačno uspio pobjeći iz istočne Evrope. Nakon dva sljedeća romana, “Noćni posao” i “Cirkuska zona”, koji se bave invazijom Čehoslovačke od strane armija zemalja varšavskog pakta, izgnanstvom Njemaca iz Sudetske oblasti (Sudetenland) i izbijanjem trećeg svjetskog rata na bavarsko-češkoj granici, odlučio je da napiše knjigu o ……Greenlandu.  To skretanje najprije vodi kroz Bjelorusiju. Još više masovnih grobnica. Naposljetku, stigavši na sjever, uragan u sred divljine ga primorava da potraži sklonište u nečemu što izgleda kao bunker iz Drugog svjetskog rata; američka imena su urezana u zidove, zajedno sa njemačkim imenima. Kapsule municije leže po podu, neoštećene, kao da su ispaljene tek juče; ne rđajući na zaleđenom tlu Greenlanda. Za Jáchyma Topola, nema bijega iz evropske istorije.

Od tada su se na sceni pojavila djeca iz razdoblja  transformacije, djeca Topolove generacije. Naročito u Poljskoj i Ukrajini, autori pišu britkim jezikom nabijenim savremenim idiomima i žargonom, kakav nije postojao prije dvadeset godina. Oni ne moraju da iskorače iz sjene prošlosti, jer je njihov teret ili mnogo lakši, ili su već odbacili ono što ih je pritiskalo. Njihove zajednice su mlade, i svijet u kojem oni sada žive – po riječima  Andrzeja Stasiuka – više se ne mjeri metrom prošlosti. Pozadina za njihova djela nisu masovne grobnice, već gomile pivskih boca na autobuskim stajalištima u provincijskim zabitima koje su inače uskraćene potrošačke robe. Protagonisti nisu roditelji koji pate od ratne traume, već mladi autori reklamnih tekstova, vlasnici preduzeća za isporuke, vlasnici noćnih klubova, šverceri oružjem ili naprosto ljudi bez posla.

Najmlađi pisci – naročito oni koji su kao djeca ili tinejdžeri pobjegli iz Jugoslavije, a danas žive u Beču, Berlinu ili Londonu, ili su se vratili u Zagreb – kreću se u transnacionalnoj sferi i komuniciraju novim jezikom. Oni se osjećaju jako familijarno sa internetom, dolaze sa muzičke scene ili su pod uticajem filma i medija; čitaju Foucaulta i Deleuza i, ili znaju kodove postkomunističkog društva, ili su povezani sa mnogo udaljenijim tradicijama. Tridesetpetogodišnji Serhij Zhadan, na primjer, lirski pjesnik iz Kharkiva u istočnoj Ukrajini, postproleterski buntovnik koji nije zainteresovan za Brunu Schulza već za ukrajinske futuriste i „shot renesansu“, piše o sovjetskom anarhisti Nestoru Machnou i nastavlja pravcem nasljeđenoga koje će nas se vjerovatno ticati još mnogo duže i na dramatičniji način u odnosu na istočnu centralnu Evropu koja jeste subjekat ovog eseja. Ovdje mislim na masu sovjetskog carstva koje je u propadanju i koje  danas zrači mnogo snažnije i zlokobnije nego prije dvadeset godina.

Povezivanje i uzajamni odnosi između mladih istočno- i centralno-evropskih i mladih zapadnih pisaca su danas, vjerovatno, podjednako intenzivni kao što su bili u doba avantgarde njihovih pra-pra-pradjedova i baka, prije i nakon Prvog svjetskog rata. Ukoliko je percepcija evropskog preokreta najprije bila pod snažnom dominacijom ruskih tema i ruskih pisaca, ovo je izmijenilo interes koji je sve više usmjeren na „minorne“ književnosti centralne Evrope i istočne centralne Evrope. Rusija je trenutno relativno loše predstavljena od strane mladih izvanrednih književnih glasova, iako bi se i to moglo ubrzo izmijeniti.

Rumunski pisac, Filip Florian, takođe je uzeo masovnu grobnicu kao početnu tačku svog romana. No, tema nije ponovno ispitivanje prošlosti, već sadašnjosti, u kojoj prošlost živi tek kao glasina. Međutim, za razliku od Poljske, Rumunija je opterećena korupcijom, lažima i opstankom starih partijskih elita. U tom smislu, prošlost zapravo nikada nije nestala. Ono što jeste novo, međutim, je da se Florian „povukao sa dužnosti istorijskog reportera“, kao što je primjetio kritičar Lothar Müller. Ovo se, uprkos svim razlikama, odnosi na sve pisce najmlađe generacije. Za razliku od svojih očeva i djedova, oni više ne žele da se posvećuju „misijama“. Oni pišu protiv haotične realnosti i bave se dešifriranjem slojeva novih kodova i u vrtlogu promjena i destrukcije u rutinama i prostorima njihovih starih života.

Tekst prevela i prilagodila Mirjana Kosić

6yka.com (originalno u EUROZINE)